Không phải ngày chính lễ, cảnh vật ở Đền Hùng những ngày bình thường vẫn hiển hiện sự cổ kinh, tôn nghiêm và linh thiêng.
Trong tâm thức của người dân Việt Nam từ bao đời nay, Vua Hùng là vị Tổ dựng nước, là tổ tiên của cả dân tộc Việt Nam. Vì vậy Vua Hùng có một vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh, tình cảm của dân tộc, vừa thiêng liêng, vừa cụ thể và hoàn toàn khác với những biểu tượng tín ngưỡng tôn giáo trên thế giới.
Truyền thống này ra đời ngay trước khi xuất hiện ở Việt Nam những tôn giáo như: đạo Phật, đạo Lão, đạo Khổng và các tôn giáo khác sau này. Đó là truyền thuyết bà Âu Cơ lấy Lạc Long Quân đã đẻ ra một bọc trăm trứng nở ra trăm con, trăm con trở thành những vị tổ của trăm dòng họ. Dù là huyền thoại, nhưng Vua Hùng đã xuất hiện như một biểu trưng của tình anh em ruột thịt trong cả nước, và tồn tại như một hiện thực trong tâm tư và tình cảm ở mỗi con người Việt Nam.
Khi Hai Bà Trưng giương cờ khởi nghĩa đánh đuổi ngoại xâm những năm 40 của thế kỷ thứ nhất, cũng đã nêu lên sự nghiệp của Vua Hùng để cổ vũ tinh thần chiến đấu của toàn thể quân dân, với quyết tâm giành lại giang sơn Vua Hùng. Rồi khi Bác Hồ cách đây 50 năm về thăm Đền Hùng, Bác đã nhắc nhở mọi người hãy quyết tâm giữ lấy nước để thực hiện trách nhiệm của mình trước công lao dựng nước của Vua Hùng.
Đền Hùng Phú Thọ thờ ai?
Truyền thống và tín ngưỡng thờ 18 đời Vua Hùng đối với người dân Việt Nam chính là “sợi dây tâm linh” gắn kết toàn dân tộc “như cây một cội, như con một nhà”, đồng thời góp phần hình thành và hoàn thiện nhân cách của mỗi con người. Chính vì vậy cả dân tộc Việt Nam lấy ngày 10-3 Âm lịch hàng năm là ngày Giỗ Tổ Hùng Vương.
Các ngôi đền ở đây được gọi chung là Đền Hùng, còn ngày xưa có tên là “Hùng Vương tổ miếu”, gồm 4 đền và 1 chùa, tọa lạc trên một quả núi cao có tên là Nghĩa Lĩnh và các tên gọi khác là Hùng Sơn, Huy Sơn, Bảo Thứu. Núi cao 175m so với mặt biển ở địa phận xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, nay thuộc thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.
Từ chân núi đi qua cổng đền Hạ, tục truyền là nơi Tổ mẫu Âu Cơ sinh một bọc trăm trứng. Cùng sân với đền Hạ là chùa Thiên Quang Thiền tự. Đền Trung ở lưng chừng núi. Đền Thượng ở đỉnh núi có tên là Kính thiên Lĩnh điện và Cửu trùng Tiên điện, là đền chính nơi thắp hương cúng Tổ. Bên đền Thượng có lăng Hùng Vương mà người dân vẫn thường gọi là mộ Tổ. Chân núi phía Đông Nam có đền Giếng, thờ hai vị công chúa Tiên Dung và Ngọc Hoa, là con gái Vua Hùng thứ 18.
Đền Thượng là trung tâm khu di tích lịch sử Đền Hùng, đã được tôn tạo giữ nguyên kiến trúc cổ, có sân rộng để khách thập phương về hành lễ, nhưng không được vào các gian thờ.
