Thị xã Phú Thọ được thành lập vào ngày 5-5-1903, khi Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định chuyển lỵ sở của tỉnh Hưng Hóa từ làng Trúc Phê, tổng Thượng Nông, huyện Tam Nông về làng Phú Thọ, tổng Phú Thọ, huyện Lâm Thao.
Làng Phú Thọ xưa vốn là một làng Việt cổ thuần nông, dân cư thưa thớt, tập trung ở 3 khu vực gọi là các động, gồm: Động Tiên (phường Phong Châu ngày nay); động Cờ (phường Hùng Vương ngày nay) và động Cao (phường Trường Thịnh ngày nay).
Vào thời Vua Hùng Vương thứ 18, người con trưởng của Bảo Quốc Công đại tướng Ma Khê đã đưa một bộ phận cư dân họ Ma từ núi Đọi (Cẩm Khê) sang cư trú và lập thành động riêng, sau đó hợp nhất với các động của làng, gọi chung là động Phú An.
Qua các triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, Hậu Lê, tên gọi Phú An vẫn được giữ nguyên; khi thì gọi là Phú An Bộ, khi thì gọi là Phú An xã hay làng Phú An. Đến năm 1890, Vua Thành Thái (triều Nguyễn) cho đổi tên động Phú An thành làng Phú Thọ, nằm trong tổng Phú Thọ, huyện Lâm Thao, tỉnh Sơn Tây.
Vị trí trung tâm tỉnh lỵ của thị xã Phú Thọ (TX Phú Thọ) được thực dân Pháp duy trì suốt 42 năm, từ khi thành lập cho đến năm 1945. Cách mạng Tháng Tám thành công, TX Phú Thọ trở thành trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa của tỉnh. Tháng 2-1968, Phú Thọ và Vĩnh Phúc hợp nhất thành tỉnh Vĩnh Phú, TX Phú Thọ là một trong ba thị xã thuộc tỉnh Vĩnh Phú.
Tháng 11-1996 tỉnh Phú Thọ tái lập theo Nghị quyết kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa IX, TX Phú Thọ tiếp tục giữ vai trò là một trung tâm kinh tế, văn hóa, giáo dục – đào tạo, y tế phía Tây và Tây Bắc của tỉnh.
Ngày 1/4/2003, Chính phủ ban hành Nghị định số 32/2003/NĐ-CP về việc điều chỉnh địa giới hành chính mở rộng TX Phú Thọ, từ đây, thị xã có thêm 3 đơn vị hành chính gồm các xã Hà Thạch, Phú Hộ và Thanh Vinh, nâng tổng số đơn vị hành chính của TX Phú Thọ lên 10 xã, phường. Năm 2010, TX Phú Thọ được công nhận là đô thị loại III.
Diện mạo mới của thị xã Phú Thọ
Sau hơn một thế kỷ hình thành và phát triển, TX Phú Thọ hôm nay đã và đang bắt nhịp cùng sự phát triển đi lên của đất nước. Thực hiện đường lối đổi mới do Đảng khởi xướng và lãnh đạo, TX Phú Thọ đã vận dụng một cách linh hoạt, chủ động vào điều kiện thực tiễn của địa phương và đã đạt được những thành tựu đáng tự hào.
Diện mạo đô thị của thị xã đã có nhiều khởi sắc xứng đáng tầm vóc của một thị xã Anh hùng. Dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh và sự phối hợp, giúp đỡ của các sở, ban, ngành ở tỉnh, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân TX Phú Thọ đã phát huy truyền thống cách mạng, tinh thần đoàn kết, sáng tạo, vượt mọi khó khăn, vươn lên giành được nhiều thành tựu nổi bật.
Kết cấu hạ tầng đô thị, hạ tầng kinh tế – xã hội ngày càng được tăng cường, bổ sung thêm những thiết chế hiện đại như: Nhà Văn hóa thị xã; Nhà thi đấu đa năng; Quảng trường Bình Minh; các công trình điện chiếu sáng.
Trụ sở làm việc của các cơ quan, đơn vị, trường học, bệnh viện… được xây mới đã góp phần thay đổi diện mạo của đô thị. Hệ thống giao thông được cải tạo, nâng cấp và mở rộng, các dự án giao thông quan trọng được xây dựng trên địa bàn như: Đường cao tốc Nội Bài – Lào Cai, đường Hồ Chí Minh, cầu Ngọc Tháp, đường trục chính nối trung tâm thị xã với quốc lộ 2… đã mở ra những thuận lợi để thúc đẩy kinh tế – xã hội của thị xã phát triển.
Để thu hút đầu tư, hội nhập kinh tế, khu công nghiệp Phú Hà được hình thành với tổng diện tích 350ha, giai đoạn 1 là 119ha đã đi vào hoạt động, tạo việc làm và thu nhập ổn định cho hàng chục nghìn lao động địa phương và các vùng lân cận.
Văn hóa, xã hội có bước phát triển nhanh, công tác xóa đói giảm nghèo và an sinh xã hội được quan tâm, tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 2,65%. Giáo dục – đào tạo phát triển đồng bộ ở tất cả các ngành học, cấp học với thành tích xếp thứ 3/13 huyện, thành, thị trong tỉnh; toàn thị xã có 31/33 trường đạt chuẩn Quốc gia; duy trì phổ cập giáo dục ở cả 3 cấp: Mầm non, Tiểu học, THCS.
Được sự tài trợ của các Ngân hàng thương mại, năm 2016 thị xã đã khánh thành, bàn giao và đưa vào sử dụng trường THCS chất lượng cao Hùng Vương đạt chuẩn Quốc gia, với cơ sở hạ tầng và hệ thống trang thiết bị đồng bộ, được đánh giá là một trong những ngôi trường cấp THCS có quy mô đồng bộ hiện đại nhất trong cả nước góp phần bồi dưỡng nhân tài, đào tạo thế hệ tương lai cho thị xã nói riêng và của tỉnh Phú Thọ nói chung.
Mạng lưới y tế cơ sở không ngừng được củng cố, cơ sở vật chất, đội ngũ cán bộ, y tế được tăng cường cả về số lượng và chất lượng, 6/10 xã, phường được công nhận đạt chuẩn Quốc gia về y tế giai đoạn đến năm 2020.
Tỷ lệ tăng dân số tự nhiên duy trì ở mức dưới 1%. Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” gắn với cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” tiếp tục được đẩy mạnh mang lại hiệu quả thiết thực, đến nay trên địa bàn có 88% gia đình đạt danh hiệu gia đình văn hóa, 96/107 khu dân cư được công nhận khu dân cư văn hóa các cấp; công tác đầu tư xây dựng các thiết chế văn hóa, bảo tồn và phát huy các di tích, lễ hội văn hóa truyền thống được toàn xã hội quan tâm.
Ghi nhận những đóng góp to lớn của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thị xã qua các thời kỳ lịch sử; Đảng và Nhà nước ta đã trao tặng nhiều danh hiệu cao quý: 3 Huân chương Quân công hạng Ba, 2 Huân chương Kháng chiến hạng Hai, 13 Huân chương Lao động, 5 cờ thưởng luân lưu của Chính phủ, 176 Bảng vàng danh dự, 1.363 Bảng Gia đình vẻ vang; Trường THPT Hùng Vương được phong tặng danh hiệu tập thể Anh hùng Lao động.
Năm 2000, thị xã vinh dự được Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”; năm 2003, trong dịp kỷ niệm 100 năm thành lập, Đảng bộ và nhân dân thị xã vinh dự được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng Ba; năm 2013, kỷ niệm 110 năm thành lập, nhân dân và cán bộ TX Phú Thọ lại vinh dự được đón nhận Huân chương Độc lập hạng Nhì. Trong dịp kỷ niệm 115 năm thành lập, TX Phú Thọ tiếp tục vinh dự được đón nhận Cờ thi đua của Chính phủ.
Tự hào về những kết quả đã đạt được, phát huy truyền thống anh hùng, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân TX Phú Thọ quyết tâm phấn đấu thực hiện thắng lợi Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII Đại hội Đảng bộ tỉnh Phú Thọ lần thứ XVIII và nghị quyết Đại hội Đảng bộ thị xã lần thứ XXII, xây dựng TX Phú Thọ trở thành thành phố trong tương lai, khẳng định vai trò xứng đáng là trung tâm kinh tế, văn hóa, giáo dục phía Tây và Tây Bắc của tỉnh.
